W dobie ocieplenia klimatu i postępującej globalizacji coraz więcej egzotycznych chorób pojawia się w Europie. Dostatecznym tego przykładem są takie jednostki chorobowe jak babeszjoza czy borelioza, notowane obecnie dużo częściej na terenie Polski niż w przeszłości. Niewykluczone, że podobny skutek będzie miało rozprzestrzenianie się w kierunku umiarkowanych stref klimatycznych leiszmaniozy, obecnie endemicznie występującej w południowej Europie. Podobną sytuację notuje się w przypadku gorączki Zachodniego Nilu, która począwszy od lat 90., gdy miała miejsce epidemia w Rumunii, Rosji i Izraelu, szerzy się w Ameryce Północnej. Coraz bardziej pożądaną u lekarzy weterynarii wydaje się być znajomość objawów klinicznych chorób dotychczas uważanych za egzotyczne. W niniejszej pracy przedstawione zostaną spostrzeżenia dotyczące występowania, obrazu klinicznego oraz leczenia wybranych chorób zwierząt na Zanzibarze.

Zanzibar Animals Affection Society

Podczas praktyk w lecznicy Zanzibar Animals Affection Society (ZAASO) na Zanzibarze (Tanzania, wschodnia Afryka) autorki pracy poczyniły obserwacje występujących na tym terenie chorób zwierząt gospodarskich. W największej liczbie przypadków zanotowano  takie, jak guzowata choroba skóry bydła, gorączka wschodniego wybrzeża Afryki oraz niesztowica kóz. Występują one zarówno na Zanzibarze, jak i w pozostałych krajach. Są notowane także na innych kontynentach.

Współpracując z lekarzem weterynarii w ZAASO autorki zajmowały się głównie zwierzętami gospodarskimi, takimi jak osły domowe, kozy oraz Zebu. To ostatnie to inaczej bydło domowe garbate (Bos indicus) charakteryzuje się wyniosłością w okolicy kłębu, fałdem skórnym sięgającym od podgardla do mostka i o wiele mniejszą wysokością w kłębie niż u ras hodowanych w Polsce. Oprócz nich, pacjentami w lecznicy ZAASO były również psy i koty.

Warunki bytowania zwierząt pracujących na wyspie

Większość zwierząt trafiających do ZAASO lub obserwowanych na ulicach Zanzibaru była zaniedbana i przemęczona. Bydło i osły służą głównie jako siła pociągowa i są wykorzystywane przede wszystkim do ciągnięcia przyczepek z ciężkimi pojemnikami z wodą. Wiele zanzibarskich rodzin mieszka daleko od ujęć wodnych. Z tego względu jedno zwierzę musi odbyć kilka kursów dziennie, aby zaopatrzyć większą liczbę mieszkańców. Same bywają nienapojone i nienakarmione, co mimo dużej odporności na wysokie temperatury oraz przystosowaniu do braku wody, nie ratuje ich przed skutkami wynikającymi z głębokiego odwodnienia. Nierzadkim widokiem są również akty przemocy wobec zwierząt. Ciężkie warunki bytowe, brak wody, ogromny wysiłek oraz często duże zagęszczenie zwierząt, szczególnie osłów w obszarze miejskim, wpływają na szerzenie się chorób pomiędzy zwierzętami.

Najczęstsze przypadki wśród osłów trafiających pod opiekę weterynaryjną to odwodnienie, urazy kończyn, rany na skórze, zapalenia płuc oraz biegunki. Tło etiologiczne tych ostatnich nie jest znane ze względu na niedostateczne warunki diagnostyczne na wyspie oraz brak środków finansowych właścicieli. Z tego powodu ograniczone było również zastosowanie odpowiedniego postępowania lekarsko-weterynaryjnego. W lecznicy ZAASO znajdowały się jedynie następujące farmaceutyki: deksametazon, buparvaquone (lek przeciwpasożytniczy stosowany w leczeniu teileriozy bydła), kilka preparatów przeciwpasożytniczych, preparat multiwitaminowy oraz leki przeciwbakteryjne, takie jak gentamycyna, penicylina ze streptomycyną, sulfametoksazol z trimetoprimem oraz oksytetracyklina. Na wyspie lekarze weterynarii nie mają również dostępu do metod diagnostyki obrazowej, co szczególnie utrudnia rozpoznania u pacjentów z wypadków komunikacyjnych.

Guzowata choroba skóry bydła

U krów jednym z głównych problemów jest guzowata choroby skóry bydła (lumpy skin disease). Ma ona podłoże wirusowe, a towarzyszą jej ospo-podobne zmiany na skórze. Występuje najczęściej w krajach afrykańskich, obejmując centralną, południową, wschodnią część kontynentu, jednocześnie szerząc się w kierunku zachodnim. W Tanzanii i na Zanzibarze choroba ta jest bardzo rozpowszechniona. Jej czynnik etiologiczny to Capripoxvirus z rodziny Poxviridae, antygenowo związany z wirusem ospy owiec i kóz. Jednak przenoszenie z bydła na tzw. małe przeżuwacze nie zostało udowodnione.

Guzowata choroba skóry bydła szerzy się głównie wśród bydła i bawołów. Przenoszona jest przede wszystkim przez owady ssąco-kłujące (komary, pchły). Do zakażenia dochodzi także pomiędzy zwierzętami poprzez wydzielinę z nosa i worków spojówkowych oraz ślinę. Charakteryzuje się przede wszystkim zmianami na skórze, przybierającymi kształt ograniczonych guzków, w których wirus jest w stanie przetrwać do 40 dni. Wirus może również znajdować się w regionalnych węzłach chłonnych, wątrobie, uszkodzonych fragmentach błony śluzowej jamy ustnej, ślinie, wydzielinie z nosa, a nawet nasieniu buhajów. W zakażonych tkankach w temperaturze 4^oC może przetrwać okres 6 miesięcy. Okres inkubacji trwa od 2 do 5 tygodni.

Guzki o średnicy od 0,5 cm do 7 cm pojawiają się głównie na skórze głowy, szyi, mostka, klatce piersiowej, podbrzuszu i kończynach miednicznych, najprawdopodobniej w miejscach ukłucia owadów. Podobne struktury obserwuje się w błonie śluzowej przewodu pokarmowego i dróg oddechowych. Wraz z rozwojem choroby zmiany uwidoczniają się na całej powierzchni ciała zwierzęcia, a nawet w tkance podskórnej, mięśniach i na błonach śluzowych. Po pęknięciu guzków tworzą się nadżerki i owrzodzenia, z których wypływa wydzielina zwierająca wirus. Może dochodzić także do powikłań bakteryjnych i rozległych ropni.  Poza tym występuje gorączka nawet do 41^oC, stwierdza się powiększone węzły chłonne, ślinotok, łzotok, śluzowo-ropny wypływ z worków spojówkowych oraz nosa. Chore zwierzę jest wychudzone, osowiałe, spada także wydajność mleczna.

W Polsce jest to jednostka zwalczana z urzędu - znajduje się na liście chorób w załączniku nr 2 do ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz.U. 2004 nr 69 poz. 625) i nie występowała nigdy na terenie naszego kraju. Postępowaniem w przypadku jej wykrycia jest ubój sanitarny chorych sztuk. Na Zanzibarze jednak, wyspie zamieszkiwanej w 90 procentach przez muzułmanów, prawnie zakazuje się eutanazji zwierząt, które powinny być poddane ubojowi rytualnemu. Sprzyja to szybkiemu rozprzestrzenianiu się infekcji wśród osobników mających kontakt ze zwierzęciem zakażonym.

W lecznicy ZAASO obserwowało się średnio od 2 do 3 przypadków choroby guzowatej skóry bydła tygodniowo u zwierząt w różnym wieku. Wśród najczęściej występujących objawów stwierdzano charakterystyczne różnej wielkości guzki na skórze, głównie w okolicy klatki piersiowej, szyi, podbrzusza oraz kończyn miednicznych. We wszystkich przypadkach wystąpiło powiększenie powierzchownych węzłów chłonnych, gorączka wynosząca 40-41^oC, śluzowo-ropny wypływ z worków spojówkowych i nosa oraz znaczne wychudzenie. W przypadkach zaawansowanej choroby guzki obejmowały całą powierzchnię skóry oraz przechodziły w nadżerki z sączącym się wysiękiem. Podczas postępowania lekarsko-weterynaryjnego należało podać antybiotyki ogólnie (gentamycyna lub oksytetracyklina w dawce 40mg/10kg m.c.) oraz odizolować zwierzę.

W większości przypadków po zaordynowaniu antybiotyku stan ogólny pacjenta ulegał poprawie, ale zmiany skórne pozostawały bez zmian. Zanotowano jeden przypadek śmiertelny, którego najprawdopodobniejszymi przyczynami były zbyt późne rozpoczęcie leczenia oraz wtórne zakażenia bakteryjne. W tym przypadku, w chwili przywiezienia krowy do lecznicy, zaobserwowano guzy na całej powierzchni ciała oraz wyraźne trudności w oddychaniu. Zwierzę było znacznie wychudzone oraz nie utrzymywało pozycji stojącej.

We wszystkich przypadkach zalecono izolację zwierząt, czego rzadko przestrzegali właściciele. Nie stwierdzono objawów klinicznych u małych przeżuwaczy żyjących w kontakcie z chorym bydłem.

Gorączka wschodniego wybrzeża Afryki

Kolejny poważny problem u bydła w Tanzanii stanowi gorączka wschodniego wybrzeża Afryki (east cost fever), znana także jako teilerioza bydła.  Od wielu lat powoduje ona duże straty ekonomiczne na tym obszarze. Jej czynnikiem etiologicznym jest Theileria parva, pierwotniak, którego cykl rozwojowy oraz patogeneza są zbliżone do występującego już teraz w naszym klimacie pierwotniaka z rodzaju Babesia.

Do zakażenia zwierzęcia dochodzi podczas inwazji kleszcza z rodzaju Heamophysialis lub, jak to ma miejsce na Zanzibarze, Rhipicephalus (głównie Rhipicephalus appendiculatus zwanego "brown ear tick" oraz R. zambeziensis). Wcześniej larwy i nimfy tego stawonoga pobierają gametocyty pasożyta wraz z krwią. W ten sposób dojrzałe kleszcze stają się wektorami Theileria. Zarażają one bydło wydzielając sporozoity wraz ze śliną, które atakują komórki krwi. Stadium rozwoju pierwotniaka obserwowane w limfocytach zwierzęcia nazywane jest merontami, natomiast w erytrocytach - merozoitami. Mają one wygląd drobnych pałeczkowatych tworów (o długości 0,5 - 3,0 mikrometrów). Niekiedy w zakażonych komórkach występują w formie pierścieni, przecinków i krążków.

W przebiegu choroby można wyróżnić dwa typy parazytemii, od których zależy przebieg - nadostry i ostry. Ten pierwszy rozwija się nagle, a około 30% erytrocytów ulega zarażeniu. Zwierzę pada w ciągu 3 dni. Przebieg ostry natomiast rozwija się wolniej. Zainfekowane krwinki czerwone nie przekraczają 30%. W ciągu 1-2 tygodni następuje spadek parazytemii i zakażone erytrocyty stanowią wówczas mniej niż 1%. Niestety niewielki odsetek bydła ulega samowyleczeniu.

Do głównych objawów theileriozy bydła zalicza się gorączkę i powiększenie węzłów chłonnych, zazwyczaj w pobliżu miejsca ugryzienia przez kleszcza bądź też uogólnione. Występuje brak apetytu, spadek mleczności, może pojawić się duszność oraz biegunka, czasem z krwią. Po pewnym czasie dochodzi do zażółcenia błon śluzowych, pojawienia się wybroczyn na skórze. Często obserwuje się obrzęki oczu, głowy i kończyn. Śmierć następuje w wyniku zablokowania naczyń włosowatych i zainfekowania przez pasożyta ośrodkowego układu nerwowego.

Rozpoznanie potwierdza się wykonując rozmaz krwi z żyły usznej w celu określenia liczby leukocytów lub metodą biopsji cienkoigłowej. Na preparacie obserwuje się wtedy w limfocytach tzw. "Koch's blue bodies" - niebieskie ciałka wtrętowe, czyli schizonty Theileria parva. Potwierdzają one bezpośrednio obecność pasożyta.

Podczas obserwacji w ZAASO zanotowano 3 przypadki theileriozy bydła, wszystkie u kilkumiesięcznych cieląt. U każdego z tych zwierząt zaobserwowano obrzęknięte jedno bądź obydwoje uszu, gorączkę (co najmniej 39,5^oC) i powiększone powierzchowne węzły chłonne oraz biegunkę.

Leczenie theileriozy w Tanzanii stanowiły podanie Buparvaquone 5% w dawce 1 ml/20kg masy ciała oraz antybiotyków ogólnie. Rozpoznanie opierało się głównie na wywiadzie oraz objawach klinicznych. Diagnostyka mikroskopowa podczas obserwacji w ZAASO była utrudniona ze względu na niesprawny sprzęt.

Niesztowica kóz

Bardzo dużą część pacjentów trafiających do ZAASO stanowiły kozy. Zwierzęta te upodobali sobie mieszkańcy Zanzibaru z kilku powodów. Przede wszystkie ze względu na ich małe rozmiary, dzięki czemu nawet najmłodsze dzieci mogą się nimi zajmować. Ponadto nie mają one zbyt wysokich wymagań żywieniowych. Kozy na Zanzibarze, z których duża część jest rasy anglonubijskiej lub zbliżonej, utrzymywane są dla mleka lub z przeznaczeniem na mięso.

Kozy żyjące na wyspie najczęściej cierpią na niesztowicę (ecthyma contagiosum, contagious pustular dermatitis, ORF), spotykaną również w Polsce. Jest to zakaźna i zaraźliwa choroba owiec i kóz. Chorobę wywołuje wirus należący do rodzaju Parapoxvirus, z rodziny Poxviridae, z objawami nieco zbliżonymi do tych, jakie mają miejsce przy pryszczycy.

Pryszczyca (Foot and Mouth Disease - FMD) jest ostrą, zaraźliwą, wirusową chorobą zwierząt racicowych hodowlanych i dzikich. Na zakażenie wrażliwe są bydło, trzoda chlewna, owce, kozy, bawoły, renifery, wielbłądy, dziki oraz dziko żyjące przeżuwacze. Czynnik etiologiczny pryszczycy stanowi wirus z rodziny Picornaviridae, rodzaj Aphtovirus. Jednymi z głównych objawów są pęcherze pojawiające się przede wszystkim na płytce nosowo-wargowej, błonie śluzowej jamy ustnej oraz skórze szpary międzyracicowej.

Niesztowica również charakteryzuje się występowaniem zmian skórnych w postaci grudek i krost, najczęściej w okolicy warg i nozdrzy, ale także w okolicy racic i na narządach płciowych. Wrażliwe na zakażenie są bydło i dzikie przeżuwacze. Wirus niesztowicy cechuje się wybitną odpornością na wysychanie, ginie natomiast w wyższych temperaturach i w kontakcie z powszechnie stosowanymi środkami dezynfekcyjnymi.  Okres inkubacji patogenu wynosi 3 do 8 dni.

Choroba przyjmuje trzy formy kliniczne: wargową, kończynową i płciową. Ta pierwsza występuje najczęściej. Początkowe objawy można zaobserwować głównie na krawędzi warg i w kątach ust. Zmiany te z czasem obejmują cały obszar warg oraz skrzydełka nosa. Są to drobne, czerwone plamki przekształcające się w grudki, a następnie pęcherzyki i krosty. Po pęknięciu pojawiają się nadżerki, które z czasem pokrywają  brunatno-czarne strupy. Zmiany te stanowią główną przyczynę ślinotoku oraz braku apetytu, co skutkuje pogorszeniem kondycji zwierzęcia. W okresie 2-4 tygodni strupy odpadają i w większości przypadków następuje wyzdrowienie. W stadzie kóz zachorowalność dochodzi nawet do 90%, natomiast śmiertelność jest niewielka. Jednakże przy wtórnych zakażeniach bakteryjnych lub grzybiczych może ona sięgać nawet 80%.

Wirus niesztowicy szerzy się bardzo szybko pomiędzy zwierzętami poprzez kontakt bezpośredni, ale również drogą pośrednią przez zanieczyszczoną paszę, wodę, ściółkę. Po przechorowaniu uzyskują odporność na ponowne zachorowanie na okres około 2 lat. Duża niewrażliwość wirusa na warunki środowiskowe powoduje, że patogen przeżywa wiele lat w strupach na skórze, powodując nawroty choroby.

W schronisku ZAASO znajdowały się na stałe cztery kozy, z których na początku zachorowały dwie maciorki. Po codziennym przemywaniu zmian roztworem jodowanego powidonu (zawartego w preparacie Betadine) oraz podskórnych zastrzykach deksametozonu (Dexa 0,2 w dawce 2 ml/kozę) po czterech dniach nie wykazywały już objawów choroby. 16 dni po zaobserwowaniu pierwszych objawów u maciorek stwierdzono chorobę u dwóch pozostałych tryków stacjonujących w ośrodku. Po kilku dniach leczenia i u nich ustąpiły objawy.

Niesztowica kóz jest zoonozą. Wirus łatwo przenosi się na człowieka w wyniku kontaktu bezpośredniego z chorym zwierzęciem lub skażonym środowiskiem. U bydła mającego styczność z chorymi kozami w ZAASO nie zaobserwowano żadnych objawów chorobowych.

Inne zanotowane jednostki chorobowe

Do innych, często pojawiających się chorób na Zanzibarze można zaliczyć pink eye disease - zakaźne zapalenie spojówki wywoływane przez Moraxella bovis (infectious bovine keratoconjunctivitis). Do jego objawów należą zaczerwienione spojówki oraz łzotok. Z powodu bólu zwierzęta mają tendencje do zamykania szpary powiekowej, tracą apetyt. Przy braku leczenia rogówka mętnieje, a następnie na jej powierzchni pojawiają się owrzodzenia, co może prowadzić do ślepoty. Zapalenie spojówki często wikłają wtórne zakażenia.

W ZAASO podczas obserwacji zanotowano 3 przypadki pink eye disease u kilkumiesięcznych cieląt. Wszystkie zwierzęta odpowiedziały na leczenie penicyliną ze streptomycyną podawaną podspojówkowo oraz iwermektyną domięśniowo w okolice gałki.

Duży problem ekonomiczny na wyspie stanowi również mastitis u krów, głównie jego subkliniczny przebieg. Zapalenia wymienia powodują znaczący spadek mleczności, wychudzenie, a przy postaci ostrej nawet wyniszczenie zwierząt. W ostatnim dziesięcioleciu zainteresowanie chowem krów mlecznych na Zanzibarze znacznie wzrosło w porównaniu do lat wcześniejszych. Wynika to z eradykacji trypanosomozy szerzącej się głównie wśród ras bydła mlecznego sprowadzanych na wyspę. Zapalenie wymienia i związane z tym mniejsze ilości pozyskiwanego mleka coraz wyraźniej wpływają na straty zarówno w dochodach drobnych producentów, gospodarstwach chowających 1-2 krowy, jak i większych farm.

Kolejną chorobą, wciąż obecną na Zanzibarze (według Health Protection Agency), jest wścieklizna. Uważa się, że powszechne występowanie nietoperzy na wyspie może mieć wpływ na ryzyko rozprzestrzeniania "wścieklizno-podobnych" typów wirusa. Podczas praktyk w lecznicy ZAASO zaobserwowano objawy wścieklizny u psa w wieku około 6 miesięcy. Poddano go eutanazji, a miejsca, w których przebywał zdezynfekowano. Niestety, jego pochodzenia i losów sprzed wizyty w ZAASO nie poznano. Nie przeprowadzono również diagnostyki w kierunku wścieklizny z powodu braku odpowiedniego zaplecza do tego celu.

Podsumowanie

Opisane powyżej choroby są w większości uznawane w Polsce za tropikalne. Jednak wymienione we wstępie przykłady chorób potwierdzają, że coraz więcej patogenów z krajów południowych rozszerza zakres swojego występowania w kierunku północnym. Dzieje się tak głównie za sprawą zmian prowadzących do ocieplenia klimatu, co stwarza warunki do rozwoju wielu czynnikom chorobotwórczym. To oraz rozkwit turystyki stwarzają możliwości zawleczenia do Europy wektorów chorób zakaźnych i pasożytniczych, np. kleszczy, które są żywicielem ostatecznym Theileria parva, komarów oraz pcheł przenoszących wirusa guzowatej choroby skóry bydła. Warto dodać, że epidemie tej ostatniej choroby pojawiły się pod koniec lat 80. w Egipcie i Izraelu.

Mając na uwadze powyższe, lekarz weterynarii przeprowadzając wywiad lekarsko-weterynaryjny oraz badanie kliniczne powinien uwzględnić w rozpoznaniu różnicowym również choroby uznawane za tropikalne.

Obserwując pracę lekarzy weterynarii w terenie oraz współpracujących z rządem Zanzibaru (resortem zajmującym się tym działem administracji na Zanzibarze jest Ministry of Agriculture, Livestock and Natural Resources) można wysnuć wniosek, że wyspa ta jest na dobrej drodze do zwalczania chorób zakaźnych wśród zwierząt, podnoszenia świadomości dotyczącej dobrostanu zwierząt i co za tym idzie, rozwoju ekonomiczno-gos
podarczego.

Anna Jakubczak
Emilia Liwocha
studentki VI roku weterynarii na WMW SGGW

Piśmiennictwo:

1. Adaszek L., Kutrzuba J., Winiarczyk S., Ziętek J., Choroby tropikalne psów i kotów. Wybrane jednostki kliniczne, Weterynaria w Praktyce, nr 5, 2008, s. 8-10.
2. Climate change and human health - risks and responses pod redakcją McMichael A.J., Campbell-Lendrum D.H., Corvalán C.F., Ebi K.L., Githeko A., Scheraga J.D., Woodward A., 2003.
3. Gitau G.K., Haji M.A., Makame H.A., Mkola A.P., Muhamed R.A., Saleh M.M., Waridi M., Occurrence of high udder infection rates in dairy cows in Ungunja Island of Zanzibar, Tanzania, University of Nairobi, Nairobi.
4. Gliński Z., Kostro K., Choroba guzowatej skóry bydła, Magazyn Weterynaryjny, vol. 16, nr 125'2007, s. 38-40.
5. Gliński Z., Kostro K., Choroby zakaźne zwierząt z elementami epidemiologii i zoonoz, wyd. 1, 2011.
6. Hussein A.H., Mohammed N.A.-E.-S., Mohammed H.K, Theileriosis  and babesiosis in cattle: Haemogram and some biochemical parameters, ISAH-2007.
7. Norval R.A.I., Perry B.D., Young A.S. i wsp., The epidemiology of theileriosis in Africa, 1992.
8. Rabies risks in terrestrial animals, serwis internetowy Public Health England. 
9. Rahma M. Mshangama, Suleiman O. Ali, Milk producers role, needs and response to market demands and conditions in Zanzibar, Commision of Agriculture and Livestock Development Zanzibar. 
10. Serwis internetowy  WAHID. 
11. Using Climate to Predict Infectious Disease Outbreaks: A Review, WHO, 2004.